Pertsonen errendimendua edo motibazioa hobetzen saiatzeko pizgarri ekonomikoak erabiltzea benetan gai eztabaidagarria da. Logikak pentsarazten digu pertsonak motibatuago sentituko direla eta lan gehiago (eta hobea) egingo dutela horrekin konpentsazio ekonomiko handiagoa lor badezakete, baina badira urte batzuk pentsaera hori arbuiatzen duten ahotsak sinpleegitzat jotzen dutenak eta are gehiago, kaltegarria ere izan daitekeela planteatzen dutenak.

Enpresa-erreferenteetan nahiko praktika sustatua denez, artikulu honetan gai honi buruzko funtsezko ideiak eta alderdiak bilduko ditugu, The Chartered Institute of Personnel and Development (CIPD) erakundeak egindako “Financial incentives, an avidence review” (2022) berrikuspenetik ateratakoak, azken hamarkadetako ikerketa eta ebidentzia zientifikoetan oinarrituta.

ZER DIRA PIZGARRIAK?

Kudeaketaren esparruan, pizgarriak honela defini daitezke: “sariak zehazteko eta esleitzeko aurrez ezarritako irizpide, estandar eta politikak”. Pizgarrietan, jardueran oinarritzen diren sari-mota guztiak (eta zigorrak) jasotzen dira. Beraz, sustapenak, kalifikazioak, sariak, laudorioak eta aintzatespena pizgarriak dira. Pizgarri ekonomikoak dira erabilienak, hala nola dirua, hobari-planak edo akzioen gaineko aukerak. Autore batzuek pizgarriak eta sariak bereizten dituzte. Pizgarriak aldez aurretik eskaintzen/agintzen direnak izango lirateke, eta sariak, berriz, ondoren eskaintzen direnak, jarduera jakin baten ondoren bakarrik. Hala ere, termino horiek berdin erabiltzen dira.

ZER ERAGIN DUTE PIZGARRI EKONOMIKOEK?

Pizgarri ekonomikoak argi eta modu positiboan daude lotuta banakako jardunarekin (ikerketa). Hala ere, eragina faktore moderatzaileen araberakoa da, aurrerago deskribatuko dugun bezala.

Bestalde, zenbait bidetatik zabaldu ohi denaren aurka, badirudi pizgarri ekonomikoek ez dutela eragin negatiborik pertsonen motibazio intrintsekoan (ikerketa). Aldiz, pizgarri ekonomikoak esplotatzaile gisa hautematen badira, berezko motibazioari modu negatiboan eragin dakiokeela erakusten duen nolabaiteko ebidentzia dagoela dirudi (ikerketa).

ZEIN BESTE FAKTOREREN MENDE DAUDE? (FAKTORE MODERATZAILEAK)

Faktore moderatzaileak

Zereginen interesa: pizgarri ekonomikoek eragin positibo handia dute lanean, zereginak interesgarriak ez direnean. Baina eragin txikia edo are negatiboa izan ohi dute zeregin interesgarrieta (ikerketa).

Zereginen konplexutasuna: Nahiz eta askotan esaten den pizgarri ekonomikoek zeregin errazetan bakarrik eragiten diotela errendimenduari, ikerketa berriek ondorioztatu dute pizgarri ekonomikoak eraginkorragoak direla oso konplexuak diren zereginetan, konplexutasun ertaina edo txikia duten zereginetan baino (ikerketa).

Jarduerarekiko erlazioa: pizgarri ekonomikoek eragin negatiboa izan dezakete jardunean, baldin eta eskaintzen badira jardunaren estandarrik zehaztu gabe, hau da, soilik zeregin bat betetzeagatik (ikerketa). Pizgarri ekonomikoak jardunari zuzenean lotuta daudenean, berezko motibazioa ez da jarduerarako hain garrantzitsua pizgarriak jardunari zuzenean lotuta ez daudenean edo zeharka bakarrik daudenean baino (ikerketa).

Lehiaketa: ez da alderik antzeman errendimendu handieneko pertsonek bakarrik pizgarriak jasotzen dituzten programen (lehia-eskemak) eta errendimendua handitu zuten pertsona guztiek pizgarri bat jasotzen duten programen (eskema ez lehiakorra) (ikerketa).

Taldea: Ekipoetan oinarritutako pizgarriek eragin handiagoa dute jardueran pizgarri indibidualekin alderatuta. Gainera, ekarpenaren arabera modu ekitatiboan banatutako sariek eragin handiagoa izaten dute jardunean sariak berdintasunez banatzen direnean baino (hau da, modu uniformean banatzen direnean taldeko kideen artean). Efektu hori, ordea, murriztu egiten da taldekideen kopurua handitu ahala (ikerketa).

Pizgarrien establezimenduan parte hartzea: Jardueraren helburuak pertsonen parte-hartzearekin ezartzen direnean, nolabaiteko ebidentzia dago pizgarri ekonomikoek eragin handiagoa izateko joera dutela (ikerketa).

Garrantzia eta autonomia: Esleitutako helburuak garrantzitsuak direla uste den heinean, pizgarrien eragina handiagoa izango da. Eragin hori autonomiarekin ere moteltzen da, pizgarrien planak autonomia kaltetzen duela uste den heinean, pizgarriek jardunean izango duten eragina txikiagoa izango baita (ikerketa).

Justizia: Pertsonen justiziaren pertzepzioa (prozesuen kudeaketan eta baliabideen esleipenean) esku-hartze askoren eraginkortasunerako aurrebaldintza da, pizgarri ekonomikoak barne. Hobariak modu bidezkoan banatzen direnean, pizgarri ekonomikoei esker, pertsonak gaituago eta autonomoago sentitzen dira, eta horrek, aldi berean, motibazio intrintseko handiagoa sustatzen du, eta, ondorioz, jarduera hobea (ikerketa).

Arduradunaren irizpideak: Zuzendariek beren irizpideak (egituratu gabeak) erabil ditzakete nor eta zenbat saritu erabakitzeko. Irizpide hori bidezkotzat jotzen bada, pizgarriaren motibazio-balioa handiagoa da (ikerketa).

Balorazio-metodoa: Jarduna baloratzerakoan, balorazio-metodoak eragina du justiziaren pertzepzioan. Neurrizko balorazio-mailen kopuru bat (5 maila) bidezkoagotzat jotzen da kantitate txiki bat baino (3 maila) (ikerketa). Eta “objektiboegia” zein “subjektiboegia” den balorazio-prozesua bidegabetzat jotzen da, hau da, bi ikuspegien arteko oreka bilatzea gomendagarria dela dirudi (ikerketa).

Seinaleztapena: Faktore moderatzaile horiei guztiei azken prebentzio-gomendio bat gehi diezaiekegu: pizgarrien bidez nahi ez den “seinaleztapen” bat saihestea, pizgarri horiek kaltegarri bihur baititzakete. HBR “When bonuses backfire” (2024), artikuluan azaltzen den bezala, pizgarriak esleitzeko irizpideak ezartzerakoan, nahi ez dugun mezu bat bidal dezakegu. Adibidez, pizgarri bat ematen bada X lan-absentzietara ez iristeagatik, X absentzia gertatzea “normala” dela dioen mezua zabaldu genezake.

Azken batean, gure erakundeetako pertsonentzako pizgarri ekonomikoen sistemak diseinatzerakoan eta berrikusterakoan, ideia ona litzateke goian azaldutako faktore eta ideien zerrenda nola betetzen den errepasatzea, tresna hauen eragin positiboak hobetzeko.